Granica między Rzeczpospolitą Polską a Federacją Rosyjską, dokładnie z obwodem kaliningradzkim istnieje formalnie od rozpadu ZSRR, tj. od 26 grudnia 1991roku. Do tej daty była to część granicy ze Związkiem Radzieckim i miała identyczny przebieg.
Ustalenie, delimitacja i ostateczna demarkacja tej właśnie granicy trwała od roku 1941 do 5 marca 1957 roku (Mapa 17). Początkowo Stalin zażądał dla ZSRR tylko portu w Kłajpedzie oraz nadniemeńskiej Tylży. W miarę strategicznych sukcesów Armii Czerwonej żądania generalissimusa rosły. Na konferencji jałtańskiej ustalono, że granica przebiegnie na południe od Królewca, a na konferencji poczdamskiej sprecyzowano, że będzie poprowadzona 30 km
Mapa 17. Zmiany granicy Polski – obwód kaliningradzki
na południe od tego miasta. W sierpniu 1945 została zawarta polsko-radziecka umowa, a granicę wytyczył na mapie osobiście Stalin – stąd jej określenie „kreska Stalina”. Było to przykre zaskoczenie dla Polaków, gdyż jeszcze w styczniu i lutym 1945 roku można było zobaczyć propagandowe plakaty głoszące powrót Polski nad Odrę, Nysę i Pregołę (Wakar A. 1992). Jak słusznie stwierdza A. Wasilewski (2003) z geograficznego punktu widzenia granica stanowi kuriozum, ponieważ podzieliła osiedla, drogi, kanały i linie kolejowe. Porównywana była do granic w kolonialnej Afryce.
W roku 1948 zakończono wysiedlanie ludności niemieckiej z terenów przyłączonych do Polski. Przekształcono go w jeden wielki obszar zmilitaryzowany. Zasiedlono zawodowymi wojskowymi i rekrutami z różnych regionów ZSRR aby tu eksperymentować z formowaniem prawdziwego homo sovieticus. Pilnie strzeżoną granicę uzupełniała pięciokilometrowa strefa graniczna i trzydziestokilometrowy pas nadgraniczny.
Nawet zbliżanie się do tej granicy od strony Polski było niebezpieczne. E. Wojanowski (1999) opisuje przypadek ucznia gimnazjum w Braniewie, który w październiku 1948 roku wyszedł na grzybobranie w pobliże granicy. Wrócił… w 1957 roku z Donbasu gdzie zdobył kwalifikacje górnika. Po polskiej stronie z rejonu granicy wysiedlono część ludności.
Brak jest na ten temat kompleksowych danych. Liczba ludności wzrosła dopiero po przesiedleniu tam Ukraińców z Polski południowo-wschodniej w ramach Akcji „Wisła”.
Powstały tu mało efektywne PGR-y, część terenu wykorzystano jako poligony wojskowe.
Niektóre obiekty – chronione w początkach PRL swoistym tabu znalazły tu przeznaczenie. Istotna też była ich korzystna lokalizacja. Przykładem może być tu Zakład Karny dla recydywistów w Kamińsku z możliwością zakwaterowania 1300 więźniów. Wykorzystano tu obiekt zbudowany w latach 30. XX w. z przeznaczeniem na koszary dla hitlerowskich żołnierzy. Niechęć polskiego społeczeństwa budziła nazwa ościennego terytorium. W lipcu 1946 roku niemiecką nazwę Königsberg przemieniono na Kaliningrad (stolica obwodu). Nadano ją na cześć zmarłego miesiąc wcześniej Michaiła Kalinina – przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Nic nie łączyło go z Królewcem, nigdy nawet nie był w tym mieście. Był odpowiedzialny za zbrodnie stalinizmu. Jego podpis widniał na decyzji o zamordowaniu polskich oficerów w Katyniu. Transgraniczne relacje Polski z obwodem kaliningradzkim można podzielić na dwa okresy: od ostatecznej demarkacji granicy do rozpadu ZSRR i okres późniejszy.
Do roku 1990 współpraca transgraniczna miała tu charakter wręcz śladowy – rzadko też stanowiła temat badań geograficznych (Anisiewicz R. 2012). Pierwsze kontakty można odnotować po 1956, tj. gdy złagodzono stalinowski reżim w obu sąsiadujących państwach.
Inicjatorem tych głównie propagandowych kontaktów nie były władze lokalne lecz naczelnicy partii politycznych. Wybitny współczesny pisarz rosyjski J. Bujda (2002) tak określił obwód kaliningradzki: „Moja mała ojczyzna ma niemiecką przeszłość, rosyjską teraźniejszość i ludzką przyszłość”. Aby osiągnąć tę ostatnią cechę pozostaje wiele do zrobienia – w tym usprawnić transgraniczne relacje.
Znawca tego obszaru A. Hlebowicz (2012) używa określenia „trudne pogranicze”. W obwodzie obowiązuje zakaz wstępu obywateli innych państw na pięciokilometrowy pas wzdłuż granicy. Dodatkową trudnością jest brak oznakowania tych stref w terenie. Obowiązek wizowy dla obywateli wielu krajów, trudności komunikacyjne i stereotypy z lat ubiegłych zniechęcają potencjalnych turystów.
Oceniając geograficzne uwarunkowania więzi transgranicznych należy wskazać na możliwości w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego. Zagrożenia ekologiczne dla polskiego pogranicza są związane z funkcjonowaniem po stronie rosyjskiej wielkich poligonów, baz i magazynów wojskowych. Przechowuje się tu trudne do oceny ilości przestarzałego sprzętu i środków bojowych (Palmowski T. 2008).
Wspólne działania powinny objąć cały obszar Puszczy Rominckiej, kompleksu leśnego o powierzchni 35,5 tys. ha. (po stronie polskiej 15,5 tys. ha). W Polsce powstał w 1998 roku Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej. Jego północna granica pokrywa się z linią granicy państwa. Ochrony i racjonalnego zagospodarowania wymaga duże graniczne jezioro Gołdap.
W Bartoszycach powstało Stowarzyszenie „Ożywić Łynę” – skupiające osoby zainteresowane
ochroną i turystycznym wykorzystaniem rzeki płynącej na pograniczu. Paragraf 2 statutu Stowarzyszenia brzmi: „Dla właściwego realizowania swych celów Stowarzyszenie może prowadzić działalność poza granicami RP”. Jest to jednak zapis dotyczący wspomnianej „ludzkiej przyszłości”.
Unikalną atrakcją turystyczną mogłaby być rzeka Żytkiejmska Struga. Mimo, że jej długość nie przekracza 27 km, opuszcza granicę Polski trzykrotnie i na terenie Puszczy Rominckiej uchodzi do Błędzianki.
Efektywne i liczące się w skali Europy mogłoby być podjęcie współpracy w zakresie ochrony bociana białego. W położonej tuż przy granicy państwa wsi Żywkowo znajduje się Europejskie Centrum Bociana Białego. A w gminie Górowo Iławeckie liczebność tych pięknych ptaków stanowi 2% populacji krajowej.
* Artykuł stanowi fragment książki pt. „Blizny historii. Geografia granic politycznych współczesnego świata” Stefan Kałuski (Wydawnictwo Akademickie DIALOG 2017).
